औरंगाबाद जिल्ह्यातील सोयगाव तालुक्यात वैशाख गड उर्फ जंजाळा उर्फ तलम चा किल्ला या नावाने विस्ताराने प्रचंड असलेला किल्ला आहे. या किल्ल्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे जंजाळा गावाच्या दिशेने हा भूदुर्ग आहे तर इतर तीन बाजूने हा किल्ला डोंगरी किल्ला आहे. या किल्ल्याचा विस्तार त्यावरील अवशेष तीन तलाव पाहता या किल्ल्यावर पूर्वी मोठ्या प्रमाणात वस्ती असावी.
या किल्ल्याजवळ डोंगरात असलेली घटोत्कच लेणी आहे. घटोत्कच लेण्यातील शिलालेखात अश्मकच्या राजकन्येचा उल्लेख आहे. जंजाळा गावाचे पुरातन नाव जिंजाला होते.इस 1553 मध्ये अहमदनगरच्या बुऱ्हान निजामशहाने हा गड जिंकून घेतला. त्यानंतर इ.स 1631 मध्ये शहाजहानने हा किल्ला जिंकला. गडाच्या दक्षिणेकडील ततबंदीपाशी पोहोचतो. सध्याही तटबंदी फोडून किल्ल्यात जाण्यासाठी रस्ता तयार केलेला आहे. तर तटबंदीच्या बाहेर शेतात आठ फुटी तोफ पडलेले आहे ती पाहून गडात प्रवेश करावा. पुढे गेल्यावर उजव्या बाजूला पूर्वाभिमुख दरवाजा आहे. दरवाजा वीस फूट उंच आहे खिडकीतून वास्तुत प्रवेश करून काही अंतर दाट झाडीतून (गचपणातून) चालत गेल्यावर अनेक कमाने असलेला राणी महाल पाहायला मिळतो. त्याच्यासमोर इमारतीचे चार अवशेष दिसतात. राणी महालाच्या पुढे एका उंचवड त्यावर तीन कमानींची मज्जिद आहे. त्याच्यापुढे दोन तलाव आहेत. वेताळवाडी गड दरवाज्यापाशी गेल्यावर तेथे आपणास वीस फूट उंच दरवाजा असून त्याची कमान उध्वस्त झालेली आहे. दरवाजाच्या बाहेरच्या बाजूस कोरीव काम केलेले आहे. या दरवाजाच्या बाहेरून जंजाळा किल्ल्याच्या उत्तरेकडील बाजूला असलेली लांबलचक तटबंदी दिसते. साडेतीन हजार वर्षाहूनही प्राचीन असलेल्या चहूबाजूंनी तुटलेल्या रौद्रभूषण कडे कपारींनी नैसर्गिक संरक्षण लाभलेल्या या गडाचा उल्लेख प्राचीन अति पुरातन व मत्स्य पुरातन काळातील आढळतो. १९४७ – ४८ मध्ये हा किल्ला मराठ्यांनी मुघलांकडून घेतला आणि किल्लेदार म्हणून कृष्णाजी शिंदे यांची नियुक्ती केली. गडावर चहापाण्याची व जेवणाची सोय होती. पावसाळ्यात या गडाचे सौंदर्य काही वेगळेच असते. वनस्पतींची विविधता या गडावर जेवहाडी तेव्हडी इतरत्र कुठेही आढळणार नाही . करवंदीच्या जाळ्या,घाटी ,उक्षी ,मदवेल, कुडा ,पांगळी, ढेकळ, पानफुटी ,गारवेल इत्यादी वनस्पती येथे आढळतात. या भागातील प्राणी शिकारीमुळे बरेच कमी झाले आहे तरी कोल्हे, तरस ,रानडुकरे ,बिबट्या ,ससे, रानमांजरे इत्यादी प्राणी आढळतात. गडाचे सर्वोच्च शिखर तारामती वरून नाणेघाट, जीवधड, रतनगड, कात्राबाईची खिंड, आजोबाचा डोंगर, कळसुबाई ,अलंग ,मदन, कुलूंद, भैरवगड ,हडसर आणि चावंड हा परिसर दिसतो, अशा तऱ्हेने अप्रतिम निसर्ग सौंदर्याने नटलेला हरिश्चंद्रगड ट्रेकर्सची पंढरीच ठरते. संध्याकाळच्या वेळी सूर्यास्ताच्या नयनरम्य सोहळा पाहण्यास जो आनंद आहे तो निशब्द करणारा आहे. येथे इंद्रप्रस्थ म्हणजे गोलाकार इंद्रधनुष्य पाहण्यासाठी गर्दी
राजा रामराव पाटील हे(Who made Janjira Fort) जंजिरा बेटाचे पाटील आणि कोलिसांचे प्रमुख होते ज्यांनी 16 व्या शतकात कोलिसांना समुद्री चोरांपासून शांततेने जगण्यासाठी या बेटाची स्थापना केली.
अहमदनगर सल्तनतच्या सुलतानकडून परवानगी मिळवल्यानंतर त्याने बेट तयार केले पण नंतर सुलतानच्या आदेशाचे पालन करण्यास नकार दिला.
म्हणून सुलतानाने आपला ॲडमिरल पीराम खान याला जंजीरा घेण्यासाठी पाठवला.मोगल अथवा मराठे यांच्या इतिहासाची देखील पार्श्वभूमी आहे, तर हरिश्चंद्रगडाला दोन चार हजार वर्षापूर्वीची पौराणिक पार्श्वभूमी लाभली आहे. साडेतीन हजार वर्षांहूनही प्राचीन असलेल्या चहूबाजूंनी तुटलेल्या रौद्रभीषण कडेकपारींचे नैसर्गिक संरक्षण लाभलेल्या या हरिश्चंद्रगडाचा उल्लेख प्राचीन अग्निपुराणात व मत्स्यपुराणात आढळतो. आदिवासी कोळी महादेव या समाजाकडून हा किल्ला मोघलांनी घेतला व त्यानंतर १७४७-४८ मध्ये हा किल्ला मराठ्यांनी मोगलांकडून घेतला आणि किल्लेदार म्हणून कृष्णाजी शिंदे यांची नियुक्ती केली.किल्ल्याचे शेवटचे किल्लेदार रामजी भांगरे (आद्यक्रांतिकारक राघोजी भांगरे यांचे वडील ) होते. इंग्रजांनी 1818 मध्ये हा किल्ला जिंकला.
जंजीरा किल्ल्याच्या भक्कम तटबंदीमुळे, पीराम खान बेटावर पारंपारिकपणे हल्ला करू शकला नाही, म्हणून त्याने स्वत: ला व्यापारी म्हणून वेस घातला आणि जंजिरा येथे एक रात्र राहण्याची विनंती केली आणि त्याला परवानगी देण्यात आली.
पीरम खान यांनी पाटील यांचे आभार मानून एका पार्टीचे आयोजन केले. किल्ला लष्करी वास्तू कला आणि सैन्य अभियांत्रिकी वैशिष्ट्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. याच किल्ल्यात प्रसिद्ध अशी “मुघल मैदान तोफ” होती विजापूरच्या आदिलशहाच्या मुरार नावाच्या सरदाराने ही तो विजापूरला नेली. परंडा किल्ल्यात प्राचीन महादेव मंदिर, नरसिंह मंदिर तसेच एक मशिद आहे. किल्ला लष्करी वास्तुकला आणि सैन्य-अभियांत्रिकी वैशिष्ट्यांसाठी प्रसिद्ध आहे.याच किल्ल्यात प्रसिद्ध अशी ‘मुलुख मैदान तोफ’ होती.विजापूरच्या आदिल शहाच्या मुरार नावाच्या सरदाराने ही तोफ विजापूरला नेली. यासोबतच किल्ल्यात अजदा पईकर नावाचीही तोफ आहे. परंडा किल्ल्यात प्राचीन महादेव मंदिर व नरसिह मंदिर तसेच एक मशिद आहे. परंडा किल्ल्यातील पाच फूट उंच आणि सहा हातांच्या गणेशाची नृत्यमुद्रेतील मूर्ती आगळीवेगळी आहे. त्याशेजारच्या आदिशेष तीर्थंकाराच्या मूर्ती असून आज भग्नावस्थेत आहेत. किल्ल्यामध्ये अष्टकोनी आकाराची सुंदर विहीर आहे.
जेव्हा पाटील आणि कोळी दारूच्या नशेत होते, तेव्हा पीरम खानने त्यांच्या माणसांसह त्यांच्यावर हल्ला केला जे बॅरल्समध्ये लपलेले होते आणि जंजिरा किल्ल्यावर ताबा घेतला.
औरंगाबाद-जळगाव-सिल्लोड-गोळेगाव मार्गावर जंजाळा हे गाव आहे. अंभई गावापासून हे १० किलोमीटरवर येते. जंजाळा हे डोंगरमाथ्यावरचे चिमुकले गाव असले तरी अतिशय सुंदर आहे. येथून चार किलोमीटरवर पायी चालत गेल्यावर वैशागड ऊर्फ जंजाळा लागतो. फोडलेल्या तटातून किल्ल्यात प्रवेश होतो. अफाट विस्तार असलेल्या या किल्ल्यावर उद्ध्वस्त इमारतींचे अनेक अवशेष आहेत. खूप तलाव आहेत, पिण्याचे पाणी आहे. गडावरून लांबवरचा मुलुख न्याहाळता येतो.
जंजाळा गावाच्या कुशीतच ’घटोत्कच’ नावाची प्रसिद्ध बौद्ध लेणी आहेत. ही लेणी इसवी सनाच्या पाचव्या शतकात बांधली गेली. येथे काही शिलालेखही आहेत.
महाराष्ट्राची पर्यटन राजधानी म्हणून औरंगाबादची ओळख आहे. या पर्यटन राजधानीच्या जिल्ह्यातच जंजाळा किल्ला वसला असुन हि तो फारसा कोणाला माहिती नाही. याच गडाला वैशागड किंवा तलतमचा किल्ला म्हणुनही ओळखला जातो. स्थानिक लोक त्याला “सोनकिल्ला” किंवा “लालकिल्ला” या नावानेही ओळखतात. हा किल्ला कधी आणि कुणी बांधला या बाबत इतिहासकारांत मतभेद आहेत. इ.स. पाचव्या शतकातील वाकाटक काळापासून शेकडो वर्षांचा साक्षीदार असलेला हा किल्ला आजही दुर्लक्षित आहे. जंजाळा गावाचे पूरातन नाव जिंजाला होते. घटोत्कच लेण्यातील शिलालेखात अश्मकच्या राजकन्येचा उल्लेख आहे. वाकटाक नरेशाचा मंत्री वराहदेव याने ही लेणी इ.स. ५ व्या शतकात खोदल्याची माहिती आहे. इ.स.१५५३मध्ये अहमदनगरच्या बुऱ्हाण निजामशहाने हा गड जिंकून घेतला. त्यानंतर इ.स.१६३१ मध्ये शहाजहानने हा किल्ला जिंकला. इतिहासाचा इतका पुसटसा उल्लेख सोडला तरी पुढचा ईतिहासाबध्दल आज तरी हा गड मुग्ध आहे.
औरंगाबाद जिल्ह्याच्या या परिसरातील गडांविषयी थोडेफार वाचले होते, मात्र या परिसरात जाण्याचा योग येत नव्हता. एकदा सहज ट्रेकक्षितिझची वेबसाईट बघताना आगामी ट्रेकचे वेळापत्रक पाहिले आणि औरंगाबाद जिल्ह्याच्या उत्तरेला असलेल्या आणि इतर किल्यांच्या तीन दिवसाचा रेंज ट्रेकचा प्लॅन दिलेला होता. बर्‍याच दिवस बकेट लिस्टमधे असलेली हि संधी मी सोडणे शक्यच नव्हते. तातडीने पैसे भरुन टाकले, कारण ट्रेकक्षितिझ हि संस्था खुप सेवाभावी पध्दतीने ट्रेक आयोजित करते. एकतर ट्रेकच्या फि खुप कमी असतात आणि फक्त पंचवीस जणांची एकच बॅच नेली जाते. खुप एन्क्वायरी आल्या म्हणून अजून एक बॅच केली जात नाही. ट्रेकच्या रात्री मी आणि मुळचा सोलापुरचा आणि आता पुण्यात नोकरीला असलेला ट्रेक क्षितिझचा सदस्य जुना असलेला श्रेयस पेठे, असे दोघे निघालो. पहाटे औरंगाबादला मराठवाड्याची थंडी अनुभवत पोहचलो. बस अजून पोहचायला दोन-अडीच तास लागणार होते, सहाजिकच एक लॉजमधे विश्रांती घेउन पहाटे सहा वाजता बाहेर आलो तो मिनी बस आलीच. आदल्या दिवशी भांगसाई, देवगिरी आणि लहुगडचा अप्रतिम मुक्काम अनुभवून ( या सगळ्याविषयी लिहीणारच आहे) दुसर्‍या दिवशी सकाळी उल्हासित वातावरणात अजिंठा रोडला लागून सिल्लोड गाठले. इथून डाव्या बाजुच्या फाट्याने उंडणगाव मार्गे अंभईला पोहचलो. रस्ता अपेक्षेप्रमाणे फारसा चांगला नव्ह्ता. मात्र हा रस्ता सुपरहायवे म्हणावा असा अंभई-जंजाळा हा रस्ता निघाला.